ในสมัยก่อนเมล็ดข้าวเกิดขึ้นเองไม่ต้องปลูก และมีขนาดใหญ่มาก ใหญ่กว่ากำปั้นของมนุษย์ห้าเท่า เมล็ดข้าวมีสีเงินและมีกลิ่นหอม มนุษย์ก็ได้ใช้หุงกิน

ต่อมามีหญิงหม้ายคนหนึ่ง สร้างยุ้งฉางให้ข้าวมาเกิดในยุ้งฉาง แม่หม้ายเป็นคนหยาบช้า ตีเม็ดข้าวใหญ่ด้วยไม้ เมล็ดข้าวแตกหักและปลิวไป ที่ปลิวไปตกในป่ากลายเป็นข้าวดอย ที่ปลิวไปตกในน้ำเป็นข้าวนาดำที่ชื่อว่านางพระโพสพ

นางพระโพสพอาศัยอยู่ร่วมกับปลาในหนองน้ำ นางพระโพสพโกรธมนุษย์จึงไม่กลับไปอีก มนุษย์ก็อดอยากไม่มีข้าวกินไปถึงพันปี

ต่อมามีลูกชายเศรษฐีไปเที่ยวป่าแล้วหลงทางมาถึงหนองน้ำก็นั่งร้องไห้ ปลากั้งสงสารจึงขอให้พระโพสพบอกทางให้และกลับไปอยู่กับมนุษย์

นางพระโพสพเล่าถึงความใจร้ายของแม่หม้าย ลูกชายเศรษฐีอ้อนวอนให้นางพระโพสพกลับไป แต่นางก็ไม่ยอม เทวดาจึงแปลงตัวเป็นปลากับนกแก้วมาอ้อนวอนให้นางไปดูแลมนุษย์และพระศาสนา เพราะพระพุทธเจ้าจะไปเกิดอีก

นางพระโพสพจึงยอมกลับไปแต่ข้าวจะเล็กลง และต้องทำการเพราะปลูก ถ้าจะตำข้าวจะต้องทำพิธีขออนุญาตนางพระโพสพ และเมื่อเกี่ยวข้าวเสร็จแล้วต้องทำพิธีสู่ขวัญข้าว

นิทานเรื่องนี้เป็นเรื่องเล่าเกี่ยวกับความเชื่อของนิทานไทย